Orzechy
do prania, o których będzie jeszcze mowa, to owoce mydłowca odmiany sapindus
mukorossi, pochodzącej z Chin i Japonii, uprawianej również w
Indiach i Nepalu. Istnieje kilka innych odmian, występujących na
obszarze Azji oraz Ameryki Północnej i Środkowej, które również
mają właściwości myjące. Wszystko dzięki zawartości saponin w
orzechach – substancji, które mogą być lecznicze, ale i trujące,
w zależności od odmiany. W innym stężeniu albo/i odmianie
(steroidowej) saponiny zawarte są w takich roślinach jak mydlnica
lekarska, mydłoka, lukrecja, nagietek, żeń-szeń, aloes i inne.
Słowo „sapo” w łacinie oznacza mydło (z greki - sapouni) –
od pieniących właściwości saponiny. Stąd też pochodzi słowo
saponifikacja, czyli proces wytwarzania chemicznego mydła na bazie
tłuszczów zwierzęcych lub roślinnych (hydroliza tłuszczu), chociaż saponiny nie mają z tym wiele wspólnego.
Działanie saponin polega na zmniejszaniu napięcia powierzchniowego
wody oraz tworzeniu stabilnych pian [ przypis: Kwartalnik „Farmacja
Krakowska”, rok XIII, nr 3 2010, s. 18 ]. Odkrywcą tej substancji
jest XIX-wieczny niemiecki botanik C. Gmelin (1819), jednak
popularność saponiny zyskały dopiero w ostatnim stuleciu. W 1943
roku badacz Russel E. Marker wyizolował z pochrzynu (Dioscorea
mexicana) diosgeninę, a z niej - trzy kilogramy czystego
progesteronu – ponieważ dzięki saponinom steroidowym można
wytwarzać (drogą transformacji mikrobiologicznej) hormony płciowe
oraz kortykosteroidy.
Większość
saponin po podaniu doustnym jest nieszkodliwa dla człowieka i
niewchłanialna przez nasz organizm, istnieją jednak rośliny o
składzie wybitnie trującym – choćby taki chwast jak kąkol.
![]() |
Drzewo mydłowca. Źródło obrazka - link. |
Mydłowiec
sapindus mukorossi to wysokie drzewo, osiągające przeciętnie 12
metrów wysokości (około 40 stóp), choć odnotowano przypadki
rekordowe – nawet 20-metrowe okazy. Roślinę tę można spotkać
pod innymi nazwami: orzechowiec myjący, mydłowiec chiński, a także pod nazwami krajowymi:
enmei-hi (jap. owoc
przedłużający życie),
wu-huan-zi (mand. owoc
nie-choroby), reetha,
aritha, dodan, doadni. Owoce zawierają około 10-15% saponozyd (saponin) triterpenowych – a
zwłaszcza saponiny oleananu (pochodne ß-amyryny – bardzo silne
działanie hemolityczne na erytrocyty), damaranu (dammaranu; brak
aktywności hemolitycznej) oraz tirukullanu [przypis:
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0036-46652012000500007
].
Do czego służą roślinom saponiny? Z jednej strony dzięki tym substancjom mają
zwiększoną rozpuszczalność w soku komórkowym oraz zmniejszenie
ich toksyczności – co oznacza, że substancje pobrane z zewnątrz
są bardziej bezpieczne dla roślinnego organizmu. Dodatkowo saponiny
mają charakter zwiększający ich szanse w konkurowaniu z innymi
roślinami o miejsce (i, często, o światło) – saponiny
utrudniają wzrost innych roślin, oddziałują na środowisko wokół.
Tak działają choćby nasiona lucerny czy liście bluszczu
pospolitego [ przypis: Kwartalnik „Farmacja Krakowska”, rok XIII,
nr 3 2010, s. 20 ].
Liście tej rośliny są używane jako pasza
dla zwierząt. Owoce nie są trujące, jednak ich skład jest ubogi,
stąd nie nadają się na pożywienie. Zarazem jednak można jest
stosować jako środek przeciw wszom, po ususzeniu mają właściwości
odrobaczające. Są skuteczne w usuwaniu wszelkich odorów. Wysuszone na słońcu orzechy są używane do mycia, niektórzy stosują je również jako delikatniejsze zamienniki szamponów czy mydeł. Mydłowiec od lat był stosowany w medycynie ludowej,
m.in. jako lek na epilepsję, a także – według zaleceń ajurwedy - w
chorobach skóry. W chińskiej medycynie jest to środek
stomatologiczny przeciw próchnicy. Badania medyczne według metod
zachodnich wykazały, że wyciąg z mydłowca zmniejsza migrenę, ma
lecznicze działanie w łuszczycy, egzemie oraz atopowym zapaleniu
skóry. Saponiny mają właściwości wykrztuśne (dzięki temu, że
powodują podrażnienie błon śluzowych gardła i żołądka oraz
pobudzają ośrodek nerwu błędnego). Drewno mydłowca jest
popularnym w Azji materiałem opałowym. Kwiaty wabią pszczoły i na
bazie pyłków mydłowca można produkować jasny miód (biało-złoty)
o charakterystycznym przyjemnym aromacie i delikatnym smaku. Pestki
jagód są używane jako nawóz do ziemi. Surfaktanty – związki
czynne zawarte w owocni – wykazują działanie sprzyjające
regeneracji skażonego środowiska.